Беларуская гісторыя, асабліва біяграфіі вядомых дзеячаў нашага адраджэння, нягледзячы на дзясяткі ці нават сотні даследаванняў, захоўвае яшчэ багата невядомых фактаў. Мы часам нават не здагадваемся, што таямніцы прыхованы ў звычайных фактах. Так, да нядаўняга часу практычна ніхто не задумваўся, калі і як рыма-каталік Ян Герман Луцкевіч пачаў называць сябе проста Іванам Луцкевічам?

Менавіта гэтае пытанне паставіла Паліна Сцепаненка, змясціўшы ў сацыяльнай сетцы Facebook наступны пост: “У лісце да Аляксея Пяткевіча з Вільні Зоська Верас 5 сакавіка 1986 піша: “Пытаецеся аб факце прысутнасці І. Луцкевіча на нашым спектаклі. Па між іншым не ведаю, хто і калі пачаў старэйшага Луцкевіча называць Іванам, бо ён у лістах падпісваўся Ян, маю пару яго лістоў з такім подпісам” (Зоська Верас. Я помню ўсё. Успаміны, лісты. Гарадзенская бібліятэка 2013 год). А сапраўды – хто і калі пачаў Івана Луцкевіча называць Іванам?” І паколькі ніхто адказу не даў, у нас з сп. Палінай  пачалося невялікае прыватнае даследаванне, якое прывяло да досыць цікавай версіі гэтай незвычайнай падзеі.

Агульнавядома, што, калі 9 чэрвеня 1881 годзе ў сям’і рыма-каталікоў Яна і Зофіі Луцкевічаў нарадзіўся першынец, яго ахрысцілі падвойным імям – Ян Герман. Тут аб варыянце “Іван” не магло быць гаворкі, бо ў польскамоўных рыма-каталіцкіх святцах, якія на той час выкарыстоўваліся ў Ковенскай губерні, такога імя не было. Уласна, факт хроснага імя ніхто не аспрэчвае, ён пацвярджаецца шматлікімі дакументамі архіваў Расійскай імперыі 1881 – 1903 гадоў, і, як бачым, людзей, якія ведалі Яна (Івана) Луцкевіча ў маладосці. Дык што ж сталася?

Першай версіяй, якая прыйшла нам на думку, быў афіцыйны пераход Яна (Івана) Луцкевіча ў праваслаўе. Бо, сапраўды, пры пераходзе рыма-каталікоў у РПЦ часоў Расійскай імперыі, ім зменьвалі “польскія” імёны на расійскія адпаведнікі. Але справа ў тым, што падобныя пераходы абавязкова фіксаваліся адпаведнымі дакументамі Урадавага сіноду Расійскай імперыі з абавязковай прывязкай не толькі да губерні ды епархіі, а нават да канкрэтнага храму, дзе гэта адбывалася. Запыт у архіў Санкт-Пецярбурга, дзе сёння зберагаюцца дакументы сіноду РПЦ, аб магчымым фігураванні імя і прозвішча Яна (Івана) Луцкевіча 1881 года нараджэння ў падобных спісах з 1900 па 1914 гады даў адмоўны вынік. Значыцца, свайго веравызнання ён не змяняў…

І тут, у працэсе абмеркавання, нам спала на думку, што змена імені нейкім чынам павязаная з палітычна-рэлігійным фактарам, а менавіта ягонай дзейнасцю па адраджэнні Уніяцкай Царквы ды супрацоўніцтва з мітрапалітам Андрэям Шаптыцкім.

Так, разглядаючы рэлігійнае становішча ў Беларусі на пачатку ХХ ст., бачым, што і РПЦ, і Рыма-Каталіцкая Царква рэальна выступалі супраць Беларускага Адраджэння. Першая праводзіла палітыку русіфікацыі, а другая – паланізацыі. Становішча не ратавала і наяўнасць невялікай колькасці свядомых беларускіх святароў, бо яны не мелі рэальнай улады ды знаходзіліся пад прэсам епархіяльнага кіраўніцтва. У падобных умовах, на думку Яна (Івана) Луцкевіча, выратаваннем магло быць адраджэнне ўніяцтва дзеля паяднання рэлігійнага і грамадска-палітычнага рухаў у адзіным нацыянальна-адраджэнскім працэсе, а адзіным месцам, дзе яшчэ заставаліся рэшткі “старой уніі”, была Галічына.

Па нашым меркаванні, знаёмства Яна (Івана) Луцкевіча і мітрапаліта Андрэя Шаптыцкага адбылося ў 1904-1905 гадах, калі Ян Луцкевіч навучаўся ў Венскім універсітэце. Менавіта з гэтага моманту пачынаецца іх шчыльнае супрацоўніцтва. У 1908 годзе мітрапаліт Андрэй Шаптыцкі патаемна наведвае Вільню, дзе разам з Янам (Іванам) Луцкевічам распрацоўвае план адраджэння Уніяцкай Царквы ў Беларусі. Падмуркам гэтага плану было стварэнне Зямельнага банку, што меўся выкупаць зямлю для беларускіх сялянаў. Паміж апошнімі планавалася пасяліць галічан-уніятаў, каб яны пашыралі ідэі ўніі. Дзеля ажыццяўлення гэтага плану мітрапаліт Андрэй Шаптыцкі таксама “возбуждал перед русским Правительством ходатайство о предоставлении Ему права приобретения в губерниях: Витебской, Минской, Могилевской и Смоленской земельных участков…” [1, арк. 32-35]. Але гэтыя планы засталіся няздзейсненымі, бо тагачасны прэм’ер Расійскай імперыі Сталыпін забараніў утварэнне банку [2, ст. 33-34]. Але ж супольныя планы Яна (Івана) Луцкевіча й мітрапаліта Андрэя Шаптыцкага закраналі таксама практычны бок справы. Так, распавядаючы аб планах мітрапаліта Андрэя Шаптыцкага і сп. Івана Луцкевіча па адраджэнні Ўніяцкай Царквы, а. Адам Станкевіч піша: “Ужо былі кандыдаты на ўніяцкіх святароў лацінскія ксяндзы Беларусы: Язэп Зэльба і Вінцэсь Герасімовіч” [3, ст. 54].

А якім жа чынам усё гэта можа датычыцца змены імя?

Справа ў тым, што мітрапаліт Андрэй Шаптыцкі лічыў: адраджэнне ўніяцтва ў Расійскай імперыі, у тым ліку і ў Беларусі, магчыма толькі на грунце тагачаснага сінадальнага абраду РПЦ. Так, звяртаючыся да ўніятаў Расійскай імперыі, мітрапаліт Андрэй піша: “Неабходна перш за ўсё захоўваць ва ўсёй строгасці абрад нашай Усходняй Праваслаўна-Каталіцкай Царквы так, каб тыя, хто прыходзіць да нас, не бачылі ні найменшай розніцы ў вонкавым чыне нашых набажэнстваў з тым рытуалам да якога яны звыклі” [4, арк. 35-36].

Адным з чыннікаў падобнага падыходу мітрапаліта Андрэя Шаптыцкага да адраджэння Уніяцкай Царквы, было і выкарыстання богаслужбовай літаратуры РПЦ, у тым ліку – святцаў. Ён нават заахвочваў галіцкіх грэка-каталіцкіх святароў надаваць немаўлятам пры хрышчэнні праваслаўныя версіі імёнаў. Таксама вынікам ягоных “усходніх поглядаў” ёсць масавае з’яўленне на землях Заходняй Украіны ўзораў “псеўдарускага” сакральнага мастацтва і архітэктуры.

З вышэй выкладзенага можна зрабіць выснову, што мітрапаліт Андрэй Шаптыцкі намагаўся максімальна наблізіць уніяцтва да праваслаўя ў вонкавых формах. Гэтага самага ён вымагаў і ад тых, хто далучаўся да адраджэння Уніяцкай Царквы на землях Расійскай імперыі. І вось тут у нас паўстала гіпотэза: а ці не звязана змена імя “Ян” на “Іван” з пераходам Луцкевіча ў грэка-каталіцтва (уніяцтва)?

Сапраўды, згодна паўнамоцтваў, якія мітрапаліту Андрэю Шаптыцкаму надаў папа Пій Х, ён мог адміністраваць грэка-каталікоў у шэрагу былых беларускіх уніяцкіх епархій: Полацкай, Смаленскай, Наваградскай, Менскай, Брэсцкай, Віцебскай, Мсціслаўскай, Аршанскай, Магілёўскай, Пінскай, Тураўскай [5, арк. 76]. Гэта значыцца, прымаць пад сваю духоўную ўладу тых, хто лічыць сябе ўніятамі. Пры гэтым для былых уніятаў і іх нашчадкаў, якія сілаю былі пераведзены ў праваслаўе або на рыма-каталіцкі абрад, для вяртання ў унію асобны дазвол Ватыкану быў непатрэбны.

Нам уяўляецца цалкам магчымым, што пад уплывам мітрапаліта Андрэя Шаптыцкага, Ян (Іван) Луцкевіч падчас навучання ў Венскім універсітэце перайшоў ва уніяцтва. Гэта магло стацца як у Львове, так і ў самой Вене, якую мітрапаліт наведваў досыць часта. З улікам таго, што Іван Луцкевіч быў падданым Расійскай імперыі й падобны ўчынак мог прывесці нават да праследавання ды міжнароднага скандалу, адбылося гэта таемна. Вынікам пераходу магла зрабіцца і змена традыцыйнага імя – з Яна на Іван, што, па нашым меркаванні, было свядомаю адзнакаю пераходу ва Усходні абрад Каталіцкай Царквы. Ускосна гэтую версію пацвярджае той факт, што пасля 1905-1907 гадоў мы ведаем згадкі толькі аб Іване Луцкевічы ва ўсіх выпадках, калі гэта не стасуецца артыкулаў пад іншымі псеўданімамі (Ян Міхальчык; Нашанівец; Шчасны і г.д.).

Зрэшты, не выключана, што пераход на ўніяцтва мог адбыцца і падчас знаходжання мітрапаліта Андрэя Шаптыцкага ў Вільні, хоць, на наш погляд, гэта менш верагодна, бо за ўкраінскім архірэем моцна сачыла расійская паліцыя й згадкі аб ягоным служэнні там адсутны.

Натуральна, што мы высоўваем толькі адну гіпотэзу, пабудаваную на ўскосных фактах. Застаецца яшчэ вельмі багата нявысветленых фактаў: ці адбілася змена імя ў афіцыйных дакументах часоў Расійскай імперыі; ці засталіся нейкія дакументы Венскага перыяду жыцця, а таксама мусіць быць праведзены аналіз ягонай эпісталярнай спадчыны на прадмет самаідэнтыфікацыі і г.д.

Спасылкі

1. ЦГИА Лен., ф. 821, оп. 125 дел.3310.
2. Митрополит Андрій Шептицький. Львів, 1995 р.
3. Станкевіч А. Хрысьціянства і Беларусі Народ. // Хрысьціянская думка. №1 (211), 1992.
4. ЦДІАЛ, ф.201, оп.46, спр. 1502, арк. 35-36
5. ЦДІАЛ, ф.358, оп.1, спр. 3. арк. 76

прат. Сяргей Горбік

Паліна Сцепаненка (кансультацыі)